Znaczenie prof. dr Bronisława Oyrzanowskiego w nauce o jakości
Życiorys Profesora »
Autor: Tadeusz Wawak, Uniwersytet Jagielloński, Wiceprezes Klubu PF ISO 9000
Bronisław Oyrzanowski, urodzony czwartego maja 1913 roku w Kutnie, ukończył w 1934 roku Szkołę Główną Handlową w Warszawie.
W latach 1934-1937 studiował w London School of Economics. Następnie w roku akademickim 1937-1938 pracował w Instytucie Koniunktur i Cen w Warszawie pod kierunkiem prof. E. Lipińskiego. W 1938 roku przenosi się do Krakowa i podejmuje pracę na stanowisku asystenta w Instytucie Ekonomicznym Polskiej Akademii Umiejętności (finansowanym przez Rockefeller Foundation), którym kierował prof. Adam Heydel. W trakcie II wojny światowej (1943-1945), wspólnie z prof. Adamem Krzyżanowskim, bierze udział w tajnym nauczaniu. W 1945 roku uzyskuje doktorat nauk ekonomicznych w SGH w Warszawie i podejmuje pracę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Katedrze Ekonomii Politycznej i w Instytucie Ekonomicznym jako asystent, adiunkt, docent, profesor nadzwyczajny i zwyczajny, Kierownik Katedry i Dyrektor Instytutu.
W latach 1947-1950 był dyrektorem Biura Regionalnego Centralnego Urzędu Planowania na województwa krakowskie, rzeszowskie i kieleckie.
W latach 1951-1956 pełnił funkcję prorektora Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie pozostając jednocześnie pracownikiem UJ.
W latach 1958-61 był kierownikiem pracowni ekonomicznej PAN oraz członkiem Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów.
W 1950 r. przebywał na trzymiesięcznym stypendium w Moskiewskim Państwowym Ekonomicznym Instytucie. W 1960 r. otrzymał stypendium fundacji Forda w Center for International Studies Massachusetts Institute of Technology i na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge. W latach 1961-66 pełnił funkcję kierownika Wydziału Programowania Ekonomicznej Komisji ONZ dla Afryki w Addis Abebie i w Dakarze. W latach 1987-1993 był visiting professorem w University of Wisconsin w Eau Claire USA.
Prof. B. Oyrzanowski był współtwórcą Komisji Ekonomiki Jakości Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, a w latach 1967-1986 jej przewodniczącym. Współtworzył również Komisję Kosztów Jakości Europejskiej Organizacji Sterowania Jakością, której był przewodniczącym w latach 1972-1986. Przez wiele lat był zastępcą kierownika Zespołu Konsultacyjnego ds. Jakości przy premierze oraz członkiem Rady Naukowej przy prezesie Narodowego Banku Polskiego. Ponadto był współzałożycielem Federacji Konsumenta w Polsce, w której pełnił przez wiele lat funkcję wiceprezesa Zarządu Głównego i prezesa Krakowskiego Klubu Federacji Konsumenta.
Profesor jest autorem kilkudziesięciu publikacji z zakresu jakości. Publikował w języku polskim, angielskim, francuskim, niemieckim, czeskim i węgierskim.
Ostatni swój referat na temat: „Wskaźniki jakości projektowanej" Prof. B. Oyrzanowski wygłosił w trakcie IV Sympozjum Klubu Polskie Forum ISO, w czerwcu 1997 roku w Bielsku-Białej. Referat nosił tytuł „Społeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakości". Referat ten wzbudził olbrzymie zainteresowanie i stanowił ważną wskazówkę dla dalszych badań w zakresie ekonomiki jakości.
Profesor był laureatem Polskiej Nagrody Jakości, którą przyznano mu pośmiertnie za zasługi jakie wniósł w rozwój nauki i kreowanie wiedzy z zakresu ekonomicznych problemów jakości oraz za współpracę z praktykami w zakresie zastosowań najnowocześniejszych rozwiązań teoretycznych zarządzania jakością w organizacji, szczególnie w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych.
Zmarł 11 listopada 1997 roku w dniu Święta Niepodległości, w dniu wręczenia statuetki Polskiej Nagrody Jakości na Zamku Królewskim w Warszawie przez Premiera III RP.
Prace naukowe »
Prace naukowe Profesora dotyczyły głównie pięciu zazębiających się płaszczyzn i dotyczyły:
- inflacji,
- problemów rozwoju tzw. Krajów Trzeciego Świata,
- historii doktryn ekonomicznych,
- ekonomicznych problemów jakości,
- ekonomii.
Problematyką jakości zajmował się po powrocie z pracy w agendach ONZ w Afryce, od 1968 roku aż do śmierci. W tym czasie napisał kilkadziesiąt publikacji z zakresu ekonomicznych problemów jakości. Do nich należą między innymi te najbardziej liczące się:
- Ekonomiczne problemy jakości, „Ekonomista" Nr 2 z 1969 r.;
- Potrzeba reformy jakości, „Problemy Jakości" Nr 3 z 1981 r.;
- Miejsce jakości w teorii ekonomii, „Zeszyty Naukowe UJ", Z. 101, 1983 r.;
- Jakość a inflacja, „Życie Gospodarcze" Nr 38 z 1983 r.;
- Recent Development in Quality Cost Concept, Symposium EOQC", Praha 1984 r.;
- Towards Precision and Clarity of the Concept of Quality, „Quality" Nr 1 z 1984 r.;
- Jakość i inflacja — sprzężenie zwrotne, „Wektory" Nr 3 z 1985 r.;
- Jakość dla konsumenta, producenta i gospodarki narodowej, PWE 1989 r.
- Wskaźniki jakości projektowanej, [w:] „Społeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakości", EJB, Kraków 1997 r.
Prawie wszystkie publikacje prof. B. Oyrzanowskiego były wyrazem troski o jakość życia polskiego społeczeństwa. Prace Profesora z zakresu problemów krajów słabo rozwiniętych, inflacji, jakości były egzempfikacją aktualnej problematyki ekonomicznej Polski i omawiały ważne zagadnienia wzrostu i rozwoju polskiej gospodarki. Praktyczne i dydaktyczne aspekty pracy naukowo-badawczej, częste kontakty z praktyką i liczne wyjazdy za granicę powodowały, że Profesor stał się wybitnym specjalistą, wręcz prekursorem myśli ekonomicznej w zakresie kosztów jakości, ekonomiki jakości nie tylko w Polsce, ale także w Europie.
Prezentacja całego dorobku naukowego Profesora w tych wyżej wymienionych płaszczyznach aktywności naukowej i szkoleniowej jest z przyczyn technicznych niemożliwa. Dlatego też ograniczę się tylko do prezentacji kilku poruszanych przez Profesora problemów ekonomicznych jakości, w jego kluczowych opracowaniach. Dostęp do nich jest dla większości czytelników „Problemów Jakości" praktycznie niemożliwy. Dlatego też poniżej przetoczę kilka fragmentów najważniejszych publikacji Profesora w zakresie jakości.
Wspomnienia i refleksje »
W październiku 1970 roku rozpocząłem pracę na etacie asystenta w Zakładzie Ekonomii Politycznej Kapitalizmu kierowanym przez prof. Oyrzanowskiego. Zdziwiony byłem wówczas tym, że profesor nadzwyczajny ekonomii, ekspert ONZ ze znacznym dorobkiem naukowym w zakresie inflacji, rozwoju i wzrostu gospodarczego zajmuje się ekonomicznymi problemami jakości w dobie „bylejakości". Z biegiem lat dostrzegłem istotę myśli ekonomicznej Profesora, który rozwój ekonomiczny gospodarki uzależniał od jakości jej produktów.
Dzisiaj nie ma wątpliwości, że Profesor miał rację. Kryzys ekonomiczny w Polsce wywołany został niską jakością pracy naszej gospodarki, a poziom inflacji ściśle związany był z jakością wyrobów i usług, która rodzi wysokie koszty przy nieodpowiedniej jakości. Z badań, które miałem przyjemność prowadzić z Profesorem w latach 1979-1988 wynikało, że spadek jakości pracy, w tym i jakości zarządzania w przedsiębiorstwie i urzędzie był głównym powodem destabilizacji polskiej gospodarki, spadku jej efektywności, wzrostu zadłużenia i narastającego kryzysu gospodarczego. Dalsze badania jakie prowadziłem dowiodły, że to przede wszystkim kryzys pracy, będący następstwem socjalistycznego sposobu produkcji, był przyczyną niskiej jakości pracy w PRL i do dzisiaj nie został pokonany. Te trafne spostrzeżenia prof. B. Oyrzanowskiego wynikały z powyższego dorobku naukowego z jednej strony oraz ścisłego związku z praktyką z drugiej. Częste kontakty z przedsiębiorstwami i konsumentami, efektywny udział Profesora w zakładaniu i funkcjonowaniu: Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Polskiego Stowarzyszenia Jakości, Federacji Konsumenta oraz prowadzenie badań empirycznych, szczególnie w zakresie ekonomicznych problemów jakości i ochrony konsumentów, umożliwiły Profesorowi trafną ocenę stanu ekonomicznego polskiej gospodarki oraz niezmiernie interesujące prowadzenie wykładów i seminariów.
Całe swe życie zawodowe prof. B. Oyrzanowski poświęcił dydaktyce, począwszy od tajnego nauczania w latach okupacji, aż do ostatnich chwil. Tak naprawdę Profesor nigdy nie przeszedł na emeryturę — mimo zaawansowanego wieku uczestniczył w pracach Zakładu Ekonomii Stosowanej, prowadził wykłady, publikował kolejne podręczniki, pomagał młodszym kolegom w pracy naukowej, służąc radą i doświadczeniem. W sumie dla dobra nauki polskiej aktywnie przepracował 60 lat. Był niewątpliwie prekursorem badań i dydaktyki w zakresie ekonomicznych problemów jakości. Do dziś prace Profesora są cytowane, są klasyką dla badaczy z zakresu ekonomiki jakości.
Współpracownicy podziwiali upór Profesora w poszukiwaniu rozwiązań dla polskiej gospodarki oraz przyjacielski stosunek do współpracowników. Pociągnął za sobą setki ludzi, którzy zajęli się badaniami w zakresie jakości. Dziś na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadzone są studia uzupełniające magisterskie o specjalności zarządzanie jakością, kształcące menedżerów kierunku zarządzanie i marketing oraz studia podyplomowe w tym zakresie. Następnie uczniowie Profesora uruchomili studia magisterskie (dzienne, wieczorowe i zaoczne) z ekonomii. Zabiegi Profesora w tym względzie znalazły pozytywny epilog. Na Uniwersytecie Jagiellońskim kształci się specjalistów z zakresu zarządzania jakością i ekonomii, a w roku przyszłym zostaną uruchomione studia z zakresu ekonomiki jakości. Marzenia prof. B. Oyrzanowskiego zostały spełnione.
Zaangażowanie Profesora w pracę naukową, dydaktyczną i społeczną, absolutny przykład niezłomności w walce o wyższą jakość, pozytywny stosunek do życia i życzliwy do współpracowników spowodował, że Jego uczniowie biorąc z Niego przykład osiągają sukcesy i realizują marzenia Profesora.
Wkład w naukę polską »
Pierwszym liczącym się artykułem naukowym z zakresu ekonomiki jakości jaki ukazał się w Polsce była praca prof. B. Oyrzanowskiego „Ekonomiczne problemy jakości" w „Ekonomiście" Nr 2 w 1969 roku. Jest to najczęściej cytowana praca Profesora z zakresu ekonomiki jakości, której jest niewątpliwie w Polsce prekursorem. Profesor pisał: (...) „Problem jakości jest problemem kompleksowym posiadającym aspekty nie tylko ekonomiczne ale również techniczne, socjologiczne, psychologiczne itd. i musi być wszechstronnie badany. Z naszego punktu widzenia należy przede wszystkim uwzględnić aspekty ekonomiczne jakości i pokazać powiązania tych aspektów z technicznymi i innymi. Badania ekonomicznej treści zagadnień jakości w oparciu o podstawowe pojęcia ekonomii umożliwią niewątpliwie usunięcie wielu nieporozumień wynikłych często z prób zastosowania kryteriów technicznych do zagadnień technicznych, do których nie mogą one być stosowane". Celem tego artykułu było sprecyzowanie ekonomicznych pojęć z dziedziny jakości, takich jak np.: koszty jakości, optymalizacja jakości, cechy ekonomiczne jakości (funkcjonalność, estetyka, koszty wykonania i eksploatacji, niezawodność, nowoczesność). Następnie Autor poddaje wnikliwej analizie związek między jakością, a kosztami, ceną a jakością oraz jakością zamierzoną i jakością uzyskaną. Zdaniem Profesora „o wyborze jakości przedmiotów spożycia decydują więc ostatecznie konsumenci w zależności od swych potrzeb, dochodów i cen towarów. (...) Wybór jakości dokonany przez różne grupy ludności będzie różny w zależności od czynników obiektywnych i subiektywnych, a więc optymalna jakość będzie inna dla każdej grupy ludzi. Optymalizacja jakości środków produkcji jest prostsza, (...) ponieważ na danym etapie rozwoju sił wytwórczych dla wytwarzania danej ilości danego produktu tylko jedna jakość środków produkcji jest optymalna (...) Optymalizacja jakości środków produkcji polega na tym, ażeby przy określonych zadaniach produkcyjnych dla poszczególnych przedsiębiorstw tak dobrać jakość środków produkcji zarówno maszyn i surowców, aby zminimalizować koszty potrzebne do wykonania danego zadania produkcyjnego ilościowego i jakościowego".
Druga część omawianego artykułu dotyczy planowania jakości zamierzonej, a trzecia podnoszenia jakości uzyskiwanej. W czwartej części Autor definiuje pojęcie ekonomiki jakości i określa jej zakres. (...) „Ekonomika jakości produktów jest częścią ekonomiki stosowanej, która we wszystkich aspektach działalności gospodarczej bada zjawiska i prawidłowości związane z optymalizacją zamierzonej, wysokiej jakości produktów i usług. Tak pojęta ekonomika jakości, chociaż wyodrębniona z nauk ekonomicznych zazębia się niewątpliwie z problemami ekonomii politycznej w wąskim znaczeniu tego pojęcia z zagadnieniami planowania gospodarki narodowej, ekonomiki handlu wewnętrznego i zagranicznego z ekonomiką przemysłu oraz ekonomiką pracy i płacy." Profesor już w 1969 roku wyraźnie domagał się: „Dla utrzymania się na rynkach zagranicznych i rozszerzenia tam naszego stanu posiadania, tak istotnego dla rozwoju naszej gospodarki, istnieje absolutna konieczność dostosowania jakości naszych produktów do wymagań rynku międzynarodowego". Do dziś także aktualne jest stwierdzenie: „Odchylenie jakości uzyskanej od jakości zamierzonej jest przyczyną wielkich strat społecznych. Straty te obniżają nasz poziom życia i stępia zaspokojenie potrzeb; Ich usunięcie zwiększyłoby ekonomiczność działania naszej gospodarki i przy danych nakładach pracy umożliwiłoby znacznie pełniejsze zaspokojenie naszych potrzeb. (...) Przez wiele lat w naszej gospodarce dawaliśmy pierwszeństwo osiągania jak największej ilościowo produkcji nie kładąc na jakość dostatecznego nacisku".
Szczególnie ważną pozycją w dorobku profesora B. Oyrzanowskiego jest opracowanie „Miejsce jakości w teorii ekonomii" z 1982 roku (Zeszyty Naukowe UJ Nr 101). W jednym artykule ujął syntetycznie zarys ekonomiki jakości ukazując jednocześnie jej związek z teorią ekonomii. Celem tego opracowania było pokazanie ekonomicznych problemów jakości wyrobów i ich związku z podstawowymi elementami teorii ekonomii.
Na szczególną uwagę zasługuje sformułowana przez Profesora przed 20 laty definicja jakości, która wówczas była krokiem rewolucyjnym, a dziś pojęciem powszechnie akceptowanym — „Jakość wyrobu jest to stopień w jakim zaspokaja on wymagania odbiorcy". W tym czasie w polskich przedsiębiorstwach rozumiano jakość jako zgodność produktu z normami. B. Oyrzanowski zwraca uwagę na relatywizm pojęcia jakości, gdzie poziom jakości zależy od dwóch czynników: wartości użytkowej i potrzeb odbiorców. Potrzeby zależą od dochodów, dlatego też ich zróżnicowanie ma wpływ na ocenę poziomu jakości. „Względność pojęcia jakości polega wobec tego na różnych możliwościach zaspokojenia danych potrzeb odmiennych grup odbiorców przez jeden i ten sam wyrób o danych cechach użytkowych. Inaczej mówiąc jakość jednego i tego samego wyrobu o określonym poziomie cech użytkowych może być różna dla poszczególnych grup odbiorców. Nie oznacza to oczywiście, że jakość jest pojęciem subiektywnym".
Profesor rozróżnia pojęcia: użyteczności, wartości użytkowej wyrobu, jego jakości. Użyteczność to satysfakcja jaką przynosi użytkownikowi posiadanie i użytkowanie produktu. Wartość użytkową wiąże z cechami użytkowania, których natężenie można mierzyć przy pomocy odpowiednich przyrządów i następnie wyliczyć syntetyczny wskaźnik wartości użytkowej. Poziom wartości użytkowej wiąże z wielkością kosztów produkcji w krótkim i długim okresie czasu. Szczególną rolę pełnią tu koszty jakości typu oraz dynamika postępu technicznego z jednej strony i koszty jakości wykonania i ich strukturę z drugiej. Poziom tych kosztów wpływa na poziom cen.
Wiele miejsca poświęca prof. B. Oyrzanowski analizie związku jaki zachodzi między jakością produktów a zaspokajaniem potrzeb. Zasługą Profesora jest zwrócenie uwagi na konieczność optymalizacji poziomu jakości, wpływu wzrostu dochodów na poziom optymalnej jakości, sposoby przedstawienia i mierzenie ekonomicznego poziomu jakości optymalnej. Zdaniem Profesora optymalizacja poziomu wartości użytkowej i jakości wyrobów to najważniejszy element planowania podniesienia zaspokojenia potrzeb społeczeństwa, a poziom jakości ściśle związany jest z efektywnością gospodarowania. „Wzajemny związek pomiędzy jakością a efektywnością polega na tym, że podniesienie poziomu wartości użytkowej zwiększa efekty, a obniżenie kosztów jakości i jakości wykonania zmniejsza koszty, co wpływa na zwiększenie efektywności z obydwu stron". Korzyść odnosi bowiem producent i użytkownik (konsument). Zwiększa się bowiem stopień zaspokojenia potrzeb producenta (niższe koszty) i użytkownika (lepsza jakość tańszych wyrobów).
Zdaniem prof. B. Oyrzanowskiego problematyka jakości przenika wszystkie części teorii ekonomii i bez jej uwzględnienia żaden problem teorii ekonomii nie może być wszechstronnie przedstawiony.
Szczególne miejsce w dorobku naukowym prof. B. Oyrzanowskiego zajmuje książka : „Jakość dla konsumenta, producenta i gospodarki narodowej", wydana w 1989 roku przez Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Pracę tą poświęcił: „... Wszystkim praktykom i teoretykom, którzy nie szczędzą wysiłków dla podniesienia jakości — z wiarą, że jest to w naszych warunkach możliwe do zrealizowania". Książka składa się z czterech części:
- Znaczenie problemu jakości.
- Jakość dla konsumenta.
- Jakość dla producenta.
- Jakość dla gospodarki narodowej.
Zdaniem Autora „Celem pracy jest zatem uzmysłowienie czytelnikom, że jakość jest przede wszystkim problemem ekonomicznym i to zarówno z teoretycznego, jak i empirycznego punktu widzenia. Następnym celem jest zanalizowanie problemu jakości w skali mikroekonomicznej, tj. z punktu widzenia konsumenta oraz z punktu widzenia producenta — przedsiębiorstwa. Na podstawie rozważań w skali mikroekonomicznej przeprowadzono analizę makroekonomiczną, która pozwoliła z kolei ujawnić stan jakości w całej naszej gospodarce oraz określić środki konieczne do poprawy jakości, jak również ewentualne czynniki pozaekonomiczne, które można do tego celu wykorzystać". Prof. B. Oyrzanowski uważa, że jakość jest pojęciem obiektywnym i względnym. „Składają się na nią cechy użytkowe danego wyrobu oraz wymagania odbiorcy, które z kolei należą do jego potrzeb, dochodów i cen towaru". Profesor przyjmuje w swojej książce, że jakość to stopień w jakim wyrób zaspokaja wymagania odbiorcy. Na potrzeby te istotny wpływ mają dochody, dlatego też zdaniem Autora dla każdej grupy dochodowej producenci powinni zapewnić wyrób o dobrej klasie jakości.
Autor w tej niezmiernie ważnej i interesującej książce dokonuje teoretycznej analizy jakości na podstawie wyników wieloletnich badań, wyciąga wnioski z faktycznego stanu jakości i wskazuje środki umożliwiające jej poprawę zarówno w skali mikro- jak i makroekonomicznej w ciągłym podnoszeniu jakości produkowanych wyrobów. Profesor widzi możliwości wzrostu dochodu narodowego i wzrostu jakości życia, czyli lepsze zaspokojenie potrzeb społeczeństwa.
W zakończeniu swej książki prof. B. Oyrzanowski stwierdza: „Po omówieniu roli państwa, producenta, handlu i organizacji konsumenckich w dziedzinie jakości możemy zdać sobie sprawę, jak kompleksowy i wszechstronny musi być system zabezpieczenia i podnoszenia jakości, jeżeli ma przynieść rezultaty. Niestety w tej dziedzinie „niewidzialna ręka" Adama Smitha nie działa. Konieczne jest opracowanie programu jakości wyrobów i usług oraz konsekwentne jego realizowanie przez rząd, producentów, handel i konsumentów. (...) musimy doprowadzić do budowy i realizacji odpowiedniego kompleksowego programu zabezpieczenia jakości w kraju".
Dziś, gdy w stosunku do roku 1989 (wydanie książki) nastąpiły bardzo radykalne zmiany ustrojowe i systemowe, ograniczenia roli rządu na rzecz właścicieli przedsiębiorstw, nadal jest aktualna potrzeba stwarzania i realizacji Narodowego Programu ciągłego doskonalenia jakości produktów, głównie poprzez oddziaływanie na wzrost jakości pracy. Tylko właściwe wykorzystanie kapitału ludzkiego, którego jakość ciągle powinna wzrastać może stworzyć warunki do podnoszenia wydajności pracy i jakości produktów. Rola prof. B. Oyrzanowskiego w kreowaniu wiedzy o jakości jest nieoceniona.
Profesor zachował w omawianej książce optymistyczny osąd rzeczywistości — wierzył, że w Polsce przyjdą lepsze czasy dla jakości pracy i produktów i będzie możliwe jej radykalne podniesienie w przyszłości.
Literatura
- Archiwa dokumentów Zakładu Ekonomii Stosowanej UJ.
- Praca prof. B. Oyrzanowskiego cytowana w tekście.
- http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,53181,4822933.html
Autor: Tadeusz Wawak, Uniwersytet Jagielloński, Wiceprezes Klubu PF ISO 9000